lunes, 28 de diciembre de 2009

Un dia ta l'asperança

Ahiere, decenas de mils de catolicos nos ajuntemos en Madrid ta celebrar-ie a tercer trobata d'a família catolica. Muito buen ambient, muitos pairs con os suyos ninos chicotons, muita fe... Dixemos claro, un atra vegata, que a mayoria social, e natural, d'os espanyols no adempribiaremos nunca o crimen de l'alborto, ni a blasfémia d'os pseudo-matrimónios homosexuals, ni a dictadura d'a educacion t'a ciudadania, ni a sacata d'os crucifixos d'os edifícios publicos, ni totas as enrestitas que cuentra nusatros e as nuestras radices cristianas se fa un dia par d'atro.
Manimenos, ye menister que no nos quedemos solo que en ixo. A fe e a devocion son muito bien e, prou que sí, son muito neseçárias; pero solo que con mobilizacions no aturaremos o laicismo. Ye menister que os catolicos espanyols paremos cuenta que solo que con un partito catolico que esfienda, realment, as nuestras valuras, podremos vencer en esta luita cuentra o mal que esnavesa Europa. Tanimientres, os radicals de zurdas e os suyos complices liberals continaran prevando de foratar os alacez d'a nuestra identidat.
Ta que tiengamos un futuro como nacion e como individuos, ta que este día d'asperança seiga un dia de realidaz, cal que os catolicos espanyols prengamos concéncia d'o nuestro poder e nos organicemos politicament ta encapeçar a reconquista moral d'Europa.

martes, 15 de diciembre de 2009

Lei de Luengas

Ahiere a Comision de Cultura e Educacion d'as Cortes aprevó o dictamen d'a ponéncia d'a Proposicion de Lei Luengas Própias d'Aragon. N'a dita Comision se fiço platero o poco alcuerdo que s'ha aconseguito respective á este tema. Ye de dar que no se puede asperar guaire d'un texto que no ha puesto replegar que un radito consenso. Manimenos, diz que este jueves a lei s'aprevará. Ixa lei reculle que l'aragonés e o catalan son luengas própias d'Aragon, pero no las declara pas oficials. Reculle tamien que s'ensinyaran en os centros escolars d'as zonas an que se charran, encara que no concreta guaire en qué condicions e con qué meyos se i contará ta posibilitar ixa ensinyança.
A lei, á la fin, no tendrá que o refirme d'o PSOE e d'a CHA, encara que esta zaguera ni sisquiera ye satisfeita de tot con a norma. IU, que en primeras tamien la refirmava, se hi oposa agora perque o texto no reconeix a oficialidat d'o catalan e l'aragonés e crea una académia ta o catalan d'Aragon (s'estimavan més que o Institut d'Estudis Catalans fues a unica autoridat competent). PAR e PP se hi oposan de raso perque son en cuentra de que se clame catalan á las variedaz charratas n'as comarcas orientals. Se'n olbidan, ixo sí, de que quan guvernon o país, financion e espardion a ensinyança d'o catalan, no pas d'as modalidaz locals, en toz os colégios e institutos d'ixas comarcas. Se'n olbidan, tamien, de proposar midas alternativas ta preservar o património lingüístico de l'Aragon oriental.
A mida, disgraciadament e sisquiera m'entivoque, plega tardi ta l'aragonés, que se troba en una situacion de dialectalizacion e sustitucion lingüistica que pareix ya irreversible.
Caldrá veyer si, per lo que fa á o catalan d'Aragon, a norma sirve ta qualcosa u, simplament, suposa un trango més enta l'asimilacion d'o romance autoctono per parti d'o catalan normativo.

miércoles, 9 de diciembre de 2009

Crucifixo

Bellas veces ye menister que nos enristan ta que reaccionemos. Qualcosa buena havria a tener o laicismo actual. Yo ya m'he penjato un crucifixo d'o cuello. E agora en meto uno en esta bitacora, que ya caleva.
En teneva vários candidatos, d'os muitos que en bi ha en a Montanya nuestra, pero, a la fin, per ixo d'a terreta, m'he decidito per lo Cristo romanico de San Mamés de Broto que, encara que no ye restaurato, tiene una polideça que estremoleix. Tamién heva pensato en o Cristo de Ciresa, tamien romanico, e que ye atra alfaya de l'arte popular altoaragonés.

Ye una escultura policromata feita en fusta de noguera. Per a suya grandária e finura descuella dintro d’a imagineria meyeval. Mide 2 metros e 8 cm d’altária, 53 cm d’amplária maxima e 31 cm de volumen. Os braços e as mans nos ne son plegatos en pior estato. Més que més as mans, que han perdito buena cosa d’os suyos didos, que havrian a estar larguiços, seguntes se puede quitar d’o que se’n conserva. O braço e a man dreita, que mantiene o dido chiquet, miden 86 cm de largo; l’atro braço, con a suya man, que conserva o dido pulgar, 74 cm.

Atras imagens d'o nuestro Sinyor, como lo Cristo de Benás, no tuvon tanta suerte e fuen crematas per os republicanos durant a guerra civil. Cal tener-lo prou present ta que no nos succeda o mesmo. Cal que os catolicos reaccionemos. Antes que no seiga tardi.

lunes, 30 de noviembre de 2009

A Virgen de Bruis


O Santuário de Bruis, se troba n’o termino municipal de Palo, n’o coraçon, no solo que geografico, d’a Fueva. Gran centro devocional d’ixa comarca, va ser construyiu n’os sieglos XVI e XVII e reformau n’o XIX; anque o suyo origen ye anterior, talment una chiqueta armita romanica d’a que nos ne va quedar a imagen d’a Virgen d’o sieglo XII.
A imagen d’a Virgen de Bruis ye una talla de bels 50 centímetros d’altária e sereno rostro. En parolas d’o Pair Faci (FACI Fray Roque Alberto, Aragón, Reyno de Christo y dote de María Santísima, Zaragoza, 1739 y 1750, reed.D.G.A. 1979) parece hechura de manos angélicas. Durante a guerra civil, se va salvar d’a bestieça d’as criminals cricas marxistas −as mesmas que asesinon a o 90% d’os religiosos e religiosas d’a diocesis de Balbastro− grácias á la valient intervencion d’un vicino de Palo, que va arrisgar a suya vida e va poder amagar-la entre unas barças que crecevan á o canto d’a chera an que os milicianos, á punta de metralleta, obligavan á os ixorrontaus fovanos á cremar as imagens, medallas e demás elementos de culto que hi heva n’o santuário.
Ye en este enclave mariano an que s’ajuntan, o dia 23 d’abril, sant Jorge, patron d’Aragon, en romeria, siguindo una viella tradicion, as cruces parroquials d’os lugars de Palo, que fa de caporal e anfitrion, Tierrantona, Fornigals, Troncedo, Charo, Ranyin, Lumo, Murillo de Monclús, Muro, Pallaruelo, A Villa e Clamosa.
O Pair Faci charra de dos aparicions d’a Virgen, dos advocacions con as que se reconoz e fa culto á la sagrada imagen en este lugar. Asinas, e seguntes conta a tradicion, n’o sieglo XI recibiva culto, baixo o nombre d’a Virgen d’o Plano, en una sencilla armita á o canto d’a Cinca, aman de Palo. Diz que en l’anyo de 1320 o mosen encargau d’a rectoria de Palo, D. Juan Santesteban, que yera dolent, va invocar a Virgen, que le va conceder a recuperacion d’a suya salut. No guaire dimpués, se le va aparecer a Nuestra Sinyora e le va pidir que construyise un nuevo santuário, an que se le hi dase culto baixo l’advocacion de Bruis. As obras van empencipiar o 22 de março de l’anyo 1230 e, dende ixe mesmo inte, Santa Maria de Bruis va comencipiar a conceder grácias a toz os que la invocavan.

Manimenos, como sinyalan os mosens Ballarin e Orús n’o suyo libret Historia y novena de la Virgen de Bruis, ya dende l’anyo 300 bi ha muitos datos sobre o culto a la Virgen d’o Plano. Ye prou probable que, como va pasar en tantos atros lugars, s’hese d’amagar a imagen durante a invasion islamica ta privar a suya profanacion. Tornaria dimpués a nuestra Sinyora á manifestar-se en atra aparicion, diz que a un pastor, e se reanudaria asinas o culto ya baixo o nombre de Virgen de Bruis. Como ya s’ha dito, bella cosa parellana va suceder durante os anyos d’a barbárie roya, quan os vecinos de Palo van salvar d’as flamas a suya quiesta imagen e la van alçar a redoldino n’as suyas casas.
Bi ha diferents interpretacions d’a etimologia d’o nombre de Bruis. Ta Faci significaria rúdio, nombre, fama deviu a os muitos miraglos que a Virgen va fer baixo a suya nueva advocacion. Atras explicacions, prou más inverosímils, relacionan o Santuário con un atro francés d’o mesmo nombre u mesmo se piensan que va recibir esta denominacion como contraposicion a l’heresiarca francés Pedro de Bruis, encara que o pecador no vivise en ixe tiempo ni se significase por enrestir contr’a Virgen. Tamien bi ha qui ha visto n’o nombre de Bruis un anagrama de Urbs Urbis. Son Orús e Ballarin n’a suya obra os que alportan a explicacion más placible: A o canto de Fosau, n’o território d’a Fueva, hi heva un lugaron que se deciva Bruis e que pagava un censo a o Santuário de Palo, asinas aparez en un lucero conservau n’o archivo parroquial.
T’a Virgen de Bruis hi van dende o sieglo XIV todas as gents d’a Fueva e mesmo asabelos devotos d’o resto d’Aragon, pos son muitos os favors concedius que se le reconocen e corren de boca en boca. Dinantes, a romeria se feva o dia 8 de mayo, pero dende fa bels anyos s’ha transladau á o zaguer domingo d’ixe mes, fendo-se-hie una fiesta que ye una muestra d’a funda devocion popular d’o país.
Toz os que hi van saben que a Virgen nunca ha albandonau a qui l’ha demandau aduya. Prou lo testimónian as muitas presentallas que penjan d’as paretes d’o santuário. Por ixo, no ye mica raro trobar-se n’o camino que va ent’o templo con personas que marchan escalças u aginolladas como cumplimiento d’una promesa atendida.

martes, 17 de noviembre de 2009

Os Corporals de Daroca

Soi estato várias vegatas a Daroca. A zaguera, este mesmo cabo de semana; a primera, quan no yere que un ninon. Prou me’n alcuerdo d’o goyo que me fació altalle ixa ciudat que pareixeva feita con Exin Castillos, ixe juguet que o mio germano nunca no me dixava;

pero prou més que me’n alcuerdo d’a emocion e a devocion con que mi pair me contó o miraglo d’os Corporals.
Diz que Daroca fue a primer ciudat d’o mundo que establió una fiesta publica en honor d’o Santísimo Sacramento.
O miraglo sucedió en 1239, quan as tropas cristianas d’as comunidaz de Daroca, Teruel e Calatayut, baixo o mando de Berenguer d’Entença, s’aprestavan a conquistar o castiello de Chío, a bels17 quilometros de Xátiva, que yera alavez en poder d’os musulmans. Yeran os tiempos d’o rei Jaime I.
Antes d’a baralla, o capellan, don Mateu Martínez, retor d’a parróquia de San Cristóbal de Daroca, fiço Misa, consagrando seis Formas més t’a comunión d’os capitans d’os tércios. Altalle, justo dimpués d’a consagracion, os moros enristion per sospresa a os aragoneses obligando a o mosen a amagar as seis Formas, embolicatas en os corporals, baixo unas piedras, ta que no podesen estar profanatas. Os aragoneses aconsiguion aturar a enrestita e quan o cura querió rescatar as Formas amagatas, las trobó tintas en sangre e apegatas a os corporals.

O miraglo agullonió as tropas cristianas que, levando como bandera os Santos Corporals, obtuvon sobre os enemigos una decisiva victória. O merito d’esta baralla trunfal s’acumuló a o Miraglo Eucarístico bondadosament atorgato per lo Sinyor. Toz os seis capitans yeran de diferents regions d’as Espanyas. Cada un se creyeva que o sagrato corporal deveva ir t’a suya ciudat, ta estar-ie honrato. Como no aconsiguivan meter-sen d’alcuerdo, decidion de fer un bombet. Per tres vegatas, estió Daroca esleyita como fogar d’o Miraglo Eucarístico, pero dos d’os caporals no i yeran d’alcuerdo. Se decidió alavez de meter o Corporal en guinyas d’una mula arabe, presa n’a conquista. A mula nunca no yera estata dinantes en tierra cristiana. O plan yera dixar que a mula dondiás a o suyo implaz dica que trobás bel puesto an que aturar. An que s’aturás, seria esleyito como puesto ta guardar o corporal.
A mula empencipió a suya jornata siguita de mosens con velas encenditas e soldatos. En primeras, a mula enfiló ent’a par de Valéncia, pero no i dentró pas. La mula continó enta Segorbe, Jerica e Teruel; pero tampoco no dentró en garra ciudat d’ixas. A mula viageó durant 12 dias e fiço una distáncia de mes de 200 millas antes de cayer muerta devant d’a Ilésia de San Marcos, hue Ilésia d’a Trinidat, en a ciudat de Daroca. Yera o dia 7 de março de 1239. O Corporal estió n’a devantdita ilésia dica que estió levato t’a ilésia de Santa María.

En 1261, bellas gents de Daroca fuen ta Roma a fin d’informar a o Papa Urbano IV sobre o miraglo. Os doctors San Buenaventura e Santo Tomás d’Aquino presenton a delegacion e aduyon a que o Pontífice declarás a solemne fiesta d’o Corpus.
A sangre present n’o Corporal ye estata analizata, determinando-se que ye d’origen humano. .
En Aragón bi ha bellas tradicions sobre corporals, per eixemplo as d’Aninyon, Cimballa e Daroca, en Zaragoça; Fraga, Montearagon e San Juan d’a Penya, en Uesca; Aguaviva e Andorra, en Teruel. Manimenos, a més conoixita ye a de Daroca.

miércoles, 11 de noviembre de 2009

O Concello de Teruel elimina o concurso de villancicos

Qualsiquier desincusa ye buena ta enrestir cuentr’a religion catolica, ye dicir, contr’a identidat e a eséncia d’a nuestra gent.
O equipo de guvierno d’o Concello de Teruel, formato per lo PAR e o PSOE, ha decidito d’eliminar o concurso de villancicos que dica agora se feva a ixa ciudat e sustituyir-lo per una “jornada lúdica multicultural”. A decision conta con o refirme d’a CHA e IU e a unica oposicion d’o PP.
Seguntes a concellera d’Educacion d’o Concello “la Navidad también es un momento de convivencia, de respeto, de multiculturalidad". Ixe “respeto” no le ha feito ascuitar as queixas d’os muitos colégios que dica agora participavan n’a iniciativa. Se conoix que cal respectar a os atros, no pas a la mayoria d’a sociedat terolana.
Cal ricordar que o villancico s’esparde per Espanya en os sieglos XIV e XV e per Hispanoamerica en o XVI. Cal ricordar que se claman asinas, villancicos, perque cantavan e contavan as histórias d’as villas, ye dicir as histórias d’a gent popular, e que per ixo a gent d’o pueblo les fuen dando un sentito per cada dia més religioso, d’alcuerdo con as suyas creyéncias e sentimientos. Ixe vinclo entre a cultura popular e a religion, present en totas as manifestacions d'o nuestro património, ye o que fa miedo e fástio a estos carnuços que nos mal guviernan.
Ixos mesmos que promueven, con os nuestros diners, costumbres allenas de tot a la nuestra realidat, quieren de vez fer disaparixer as nuestras radices. Quan ya no ricordemos quí somos, o suyo plan s’havrá cumplito.

viernes, 6 de noviembre de 2009

Virgen de Puyeta

A Virgen de Puyeta ye a Patrona d’Ansó. Se festella tamien n’o lugar de Fago e n’o lugar de Maxons. Ye una virgen d’a Victória como tantas atras Virgens de l’Alto Aragon que conmemoran victórias d’os cristianos contra os invasors musulmans (VALENZUELA Virgilio, “Presencia de María en Aragón y en su historia”. Argensola. Revista de Ciencias Sociales del Instituto de Estudios Altoaragoneses, nº 20. 1954). 
O nombre de l’advocacion, Puyeta, ha de veyer con o latin podium, e ye present en atros muitos lugars, no solo de l’Alto Aragon, Virgen d’o Pueyo en Acumuer, Ciresa, Ullue u Biniés, sino tamien n’as Cinco Villas, Virgen de Puyal en Luésia, u mesmo n’o Baxo Aragon, Virgen de los Pueyos en Alcanyiz.
A tradicion creye, e historiadors como Faci lo refirman, que o edifício d’a ermita se devantó por a victória que, contra os moros «... los Católicos Jacetanos y otros Montañeses Nobles consiguieron cerca de su Ciudad», (FACI Fray Roque Alberto, Aragón, Reyno de Christo y dote de María Santísima, Zaragoza, 1739 y 1750, reed.D.G.A. 1979) asinas lo prevaria a coincidéncia de fechas —primers de mayo— entre a romeria anyal de Jaca e a de bellos lugars que puyavan t’a Virgen de Puyeta. Atra preva se hi vei n’o retablo d’a ermita de Puyeta do bi’stá «... una Cruz blanca... con dos como bandas travesadas, y... quatro cabezas blancas coronadas... que son las mismas Armas y Blasones que escogió la Ciudad de Jaca, después de su dichosa Victoria»,( FACI Fray Roque Alberto, Aragón, Reyno de Christo y dote de María Santísima, Zaragoza, 1739 y 1750, reed.D.G.A. 1979). O testimónio de Faci ye hue de gran aduya, pues a ermita fue cremada setanta anyos dimpués, en a guerra d’o francés.
A primers de septiembre se fa una romería t’a ermita d’a Virgen de Puyeta. Ye una viella tradicion muito enradigada, do os goços que se cantan a esta Virgen, en castellano, no pas en ansotano, datan d’o sieglo XVIII. Agun existe a cofradia d’a Virgen de Puyeta.
Os vecinos de Fago de conjunta con os d’Ansó hi puyavan o dia d’a Natividat a celebrar-bi, en girmandat e cofradía, esta fiesta. Anque sin olbidar as chiquetas rivalidaz que bi’stá entre lugars vecinos, como sinyala a copla:
“Virgen Santa de Puyeta
Vos qu’estaz en lomero
casaz pronto a os de Fago
pero a os d’Ansó primero”.
Os de Fago hi van agora o dia 23 d’abril.
Tamien os vecinos de Maxons, como s’ha dito, comparten l’advocacion con os de Fago e Ansó. D’antis más yivan t’o santuário o primer sabado de mayo.
O día 20 de genero, fiesta de San Sebastian, Patron d’Ansó, s’esleyiva a Moça de Cofradia e vestiva o traje de cofradia ta presidir as ceremónias e actos populars, sobre tot a Romeria d’a Virgen de Puyeta, que se fa o 8 de septiembre, u o domingo que vienga dimpués d’ixe dia.
O traje de cofradía ye atro exemplo d’a riqueça d’o vestuário tradicional ansotano, leva saigüelo negro, camisa de gorguera, as mangas blancas de piqué adreçadas con cintas de colors de seda natural, asinas como a cuerda que las pia e as flocadas que penjan d’as bocamangas e a escarapela, parexida a la d’a nóvia Tamien s’adreça con a plata, completa e bien lucida, e o escapulário d’a Virgen n’o lau dreito. O peinau como siempre, con a raya en meyo con churros e a trençadera roya; ixo sí, feito o más perfecto posible.
A organizacion d’as romerias e o mantenimiento d’o santuário lo feva a girmandat u Cofradía, que esleyiva toz os anyos un mayordomo que guardava o Libro de la Cofradía ta l’anotacion d’as cuentas, a inscripcion de nuevos miembros e, n’o suyo causo, a organizacion d’os entierros
En plegar l’Asuncion, os cofrades s’ajuntavan en casa d’o mayordomo repartindose pan, vino, queso e cordero, decidindo as cantidaz neseçárias que levar-ne t’a ermita n’o suyo dia e esleyindo a os que ocuparian os cargos de mayordoma e as atras moças de cofradia, os moços sirvientes e moço asador. Plegau o dia d’a romeria, en a Casa d’a Cofradía, junto a la ermita, se hi paravan cinco grans bancos ta vente cofrades cada uno, e atro ta os mosens oficiantes e autoridaz civils. En junto, una colla de cien cofrades más l’autoridat e servius por a colla de sirvientes: os dos mayordomos e diez moços e moças de Cofradía más l’asador
N’a romeria, se i bailava l’Alacai, que ha estau sustituyiu, dende a fin d’o sieglo XIX, por a Jota d’Ansó.
Seguntes Álvaro de la Torre, “En torno al Alacay”. Temas de Antropología Aragonesa nº4. 1993, a dança presentava una complexa trama coreografica con bellos puntos imprecisos que ye neseçário aclarar agun. Por o que en sabemos, o maitino d’o dia d’a romeria o mayordomo e os sirvientes salivan d’o lugar d’Ansó, vestius con o rico Traje de Cofradía e portiando as picas, o estandarte de Sant Sebastian e a Cruz Parroquial, adreçadas con as cintas, e un Ramo piau en o suyo cabo. En plegar n’a Cruz de piedra que bi'stá junto a o puen d’o Veral asperavan a la mayordoma e moças de Cofradia, que vestivan tamien o traje própio d’a ocasion. A indicacion d’os mayordomos, as cinco parellas formavan devant d’o estandarte e as picas a o son d’o Chiflo e o Tamborin. Bi’stá bailes parixius en todas as regions d’os Pirineos.
Sobre a mosica, Paco Puchó fabla de que “tocaban con chirula y tambor, que yera o qu'allí bi’staba alora pa fé o baile” (NAGORE Francho Replega de textos en aragonés dialeutal de o sieglo XX: materials ta lo estudio de l'aragonés popular moderno. Zaragoza 1987 : Departamento de Cultura y Educación).

miércoles, 4 de noviembre de 2009

Congreso pro-vida á Zaragoça

Os dias 6, 7 e 8 de noviembre se ferá n'o auditório de Zaragoça a quatrena edicion d'o Congreso Internacional Provida. En tenez muita més informacion n'a suya pagina web http://www.prolifeworldcongress.org/zaragoza2009/

martes, 3 de noviembre de 2009

Bellas estratégias ta revitalizar a luenga (I)

Seguntes o coneixito sociolingüista Colin Baker ta que una luenga minoritária perviva fan falta quatre condicions:
1) Emplego intergeneracional d’a luenga en o fogar ta que os pairs la transmitan á os suyos fillos.
2) Preséncia d’a luenga minoritária en a ensinyança formal ta reforçar o uso domestico.
3) Preséncia d’a luenga minoritária en cerclos economicos que guarancie que os charradors mantendran o idioma per raçons de treballo.
4) Consideracion d’a luenga minoritária como uno d’os alacez d’a tradicion cultural e literária d’a suya comunidat ta que seiga vista como un sinyal d’identidat d’a mesma. Ta ixo ye clau a suya preséncia en os médios de comunicacion.
Per disgrácia, en buena cosa d’o território que hue consideramos encara de luenga aragonesa ya no se hi cumple ni una sola d’estas quatre condicions, e en aquels lugars an que a preséncia social d’a luenga ye mayor solo se’n cumple que a primera; a quatrena condicion tasament la cumplimos bels charradors en bels pocos lugars.
En veyendo esta situacion, qué podemos fer ta mantener e, si ye posible, revitalizar l’aragonés?
Prou que podemos aprender d’as experiéncias d’atras luengas minoritárias, pero no pas d’as atras luengas espanyolas perque a suya situacion socio-lingüistica ye de raso diferent; mesmo n’o caso d’o asturiano que conta con muitos més parladors, bella preséncia n’os médios de comunicacion e una creixient demanda n’a ensinyança formal. Ta trobar eixemplos parellanos á l’aragonés hemos d’ir-nos-ne ta luengas como lo maorí.
En 1999 o numbro de charradors de maorí yera uns 35.000, si fa u no fa un 8% d’o total de maorís de Nueva Zelanda. O maorí perviviva més que més entre a poblacion rural e buena cosa d’os maorís s’estimava més vivir en as ciudaz. Como conseqüéncia, buena cosa d’a jovenalla maorí creixeva sin garra contacto con o idioma d’os suyos devantpasatos. Ta fer cambiar ixas estendéncias, se fuen prenendo midas e, dende os anyos 60, a luenga emprencipió a ficar-se-hie n’as escuelas e universidaz anque sin mica exito devito á o desprestígio d’o idioma e a la falta de reconeiximiento como luenga oficial. Asinas en 1999, quasi toz os parladors de maorí yeran mayors de 60 anyos e as generacions que tenevan fillos ya no transmitivan a luenga á la suya mainada. Manimenos en os anyos 80 s’emprencipió una esmaginativa iniciativa educativa que feva d’os lolos l’alacet d’a ensinyança. Os lolos participavan n’as escuelas pre-escolars, clamatas Kohanga, transmitindo á os ninons a luenga e as tradicions d’o suyo pueblo en un programa d’inmersion lingüística. A participacion d’os lolos estió clau e en poquez anyos 12.000 ninos s’alfabetizon n’a luenga e cultura aborigen. Con ixe alacet asentato, o programa s’enampló con as escuelas KKM, Kura Kaupapa Maori, un movimiento que fiço escuelas d’inmersion ta continar con a educacion d’a mainada. En 2002 hi heva 90 escuelas KKM d'inmersion e en atras 90 s'estudiava bella asignatura en maorí. Hue pareix que a luenga e a cultura maorí tienen bel futuro.
A liccion ye clara, si queremos que l'aragonés perviva, hemos d'enreligar-lo en a bastida d'a cultura tradicional aragonesa, no presentar-lo como una asignatura purament academica sin garra vinclo con o contexto altoaragonés. Si femos que seigan os viellos d'os nuestros lugars os que transmitan a luenga e a cultura nuestra no solo aconseguimos ixe ogetivo sino que, de vez, aduyamos á dignificar a figura d'os nuestros mayors.

jueves, 29 de octubre de 2009

Lei de luengas? No pas esta

L’aragonés da as bocadas. Hue ye quasi imposible sentir-lo parlar en muitos d’os lugars an que fa trenta anyos, u menos, yera o meyo habitual d’exprision. Tasament pervive ya que en qualque val isolata e, per un regular, solo que entre a gent més viella; pa forro’i bota, per cada dia ye més castellanizato. Per ixo mesmo, hue ye més que neseçária una lei de luengas que refirme a revitalizacion d’o idioma, una lei de luengas que nos faiga soniar con un futuro n’o que encara podamos seguir charrando este viello romance nuestro.
De nuevas tornan as Cortes d’Aragon a tractar a qüestion d’as luengas d’Aragon. Diz que esta vegata ye a finitiva. Bien, pero: se puede fer una lei de luengas sin o refirme d’os suyos parladors? Ye més, se puede fer una lei de luengas con a oposicion de buena cosa d’os suyos parladors? Perque, quál ye a opinion d’os parladors en este afer?
Seguntes totas as enqüestas e toz estúdios feitos sobre o tema, ni os parladors d’aragonés se reconeixen n’o estándar que proposan as asociacions que dicen representar a luenga, ni os parladors de catalan d’Aragon se reconeixen n’o catalan normativo que se quiere oficializar agora. Imposar modelos lingüisticos sentitos como allenos no ferá que accelerar a muerte d’as nuestras luengas minoritárias.
Respective á l’aragonés, ye menister una miqueta d’humildat e de sentito comun. Ye de dar que este modelo d’aragonés que escrivo ye valero ta charradors d’aragonés centro-oriental, pero ye raro arrienda ta toz os atros. Hemos á partir dende a realidat actual, no pas dende a situacion lingüistica de fa 200 anyos. E a realidat lingüistica actual ye a d’una luenga prou dialectalizata t’a que cal establir diferents sub-estándars seguntes as zonas. Ixo no significa pas renunciar á la unidat d’o idioma. Ye justo o contrário. Ye fer cepren ta conservar o muito que tenemos en comun en toz os dialectos. Ye fer cepren ta escoscar os castellanismos e os catalanismos inneseçários; repito, os inneseçários, no se puede aforçar. E, prou que sí, ye fer cepren ta mantener as peculiaridaz de cada variedat local.
E per ixo, ye menister que o Consello Asesor dixe de prener resolucions unilaterals. Ye menister que o Estudio Filológico Aragonés dixe d’autoproclamar-se Academia de l’Aragonés e que dixe de presentar-se como l’autoridat lingüística que no ye. Ye menister que a Sociedat Lingüística Aragonesa albandone ixa actitut balloquera suya e dixe de creyer-se que toz os atros no saben ni meya. Ye menister trobar gent de cada val que s’embrequen en a fayena de crear modelos locals, gent que treballen dimpués de conjunta ta fer estándars comarcals. Con l’asesoramiento d’espertos, per qué no, pero coneixendo a realidat, lingüistica e social, de cada zona. De vez, se iria fendo o neseçário treballo de concenciacion, perque, encara que nos pene, l’aragonés contina estando considerato per muitos como un dialecto basto e inútil. Pero tot e siempre partindo de cada val, de cada situacion concreta.
Cal empencipiar, per eixemplo, per estatuecer una grafia comuna. Pero una grafia que faiga honra á la luenga, no que le faiga a tana. Yo me pregunto si querran os pairs matricular á la suya mainada en una asignatura de luenga aragonesa que les ensinye á escrivir con una ortografia que no fa que estorbo á la ortografia espanyola. Me pregunto tamien si querrá ixa mainada matricular-se en una asignatura de luenga aragonesa que les ensinye una ortografia tan embolicata como lo ye esta que soi emplegando agora. Á sovent me pregunto si no seria millor trobar un punto meyo entre a utopia fonetica e a utopia etimologista; si no seria millor trobar una grafia que no faiga mal á os uellos sin dixar d’estar simpla e de buen escrivir. (Ya sabez os que me conoxez que no remato de creyer-me esta grafia SLA, pero ixo ye atra história; e un contrasentito, ya lo sé).
Respective á o catalan, ye menister crear una autoridat lingüistica regional. No se puede dixar a luenga en mans d’o Institut d’Estudis Catalans como esfiende a propuesta actual de lei. E no solo perque no puede permitir-se que a nuestra mainada estúdie con libros de texto que charren de Països Catalans, que nunca no existion, e neguen l’aragonesidat d’os aragoneses que parlan catalan, sino, tamien, perque dixar que o Institut d’Estudis Catalans se faiga cargo d’a luenga ye certificar a fin d’as peculiaridaz d’o catalan d’Aragon. Ya l’hemos visto en Balears: se normaliza o nombre d’as carreras de Palma e o que yera, per eixemplo, S’Aiguo ye agora L’Aigua. Adiós, altalle, á os imperfectos en -va u á os subjuntivos en –o, entre atras muitas riqueças d’os nuestros parlars. E prou que esfender a variedat dialectal d’o catalan d’Aragon no significa renunciar á una comunidat formata per millons de charradors, una comunidat con a vitalidat cultural que tiene, e ha tenito en atras envueltas, a comunidat lingüística catalana. Esfender a variedat dialectal significa esfender o própio devant d'as aplanaderas estendéncias uniformaderas que tienen as autoridaz catalanas que nunca no quieren diferenciar entre politica e cultura. Perque relacionar as luengas d’Aragon con os nacionalismos aragonés u catalan ye o pior servício que le podemos fer á o património cultural d’Aragon.
Prou que a fayena no ye fácil, pero ye polita, muito polita.

martes, 27 de octubre de 2009

Sobre a felicidat e a tradicion

No ye mica fácil charrar d'a felicidat en estes tiempos criminals n'os que vivimos. Ye menister, altalle, no olbidar as verdaz eternas que siempre han feito honra á l'hombre. Bellas veces son as parolas d'os enemigos d'a tradicion as que nos aduyan á no perder l'esmo.
Steven Pinker ye un neuropsicologo prou popular per os suyos libros, encara que os suyos libros son d'un interés més que discutible, tanto quan escrive sobre o esmo como quan escrive sobre o lenguage. A inconsisténcia d'os suyos argumentos ye l'asperable en qui se declara fervient darwinista, ta caramuello almirador de Richard Dawkins, e ateu convenxito dende os 13 anyos. Manimenos, en o suyo libro How the mind works (1997) ha de reconoixer: 
Indeed, the study of happiness often sounds like a sermon for traditional values. The numbers show that it is not the rich, privileged, robust or good-looking who are happy; it is those who have spouses, friends, religion, and challenging, meaningful work.
U, o que ye o mesmo: En realidat, o estúdio d'a felicidat á sovent fa la sensacion d'estar como un sermon en esfensa d'as valors tradicionals. Os numbros contrimonstran que no son os ricos, os privilegiatos, atorrocatos e beroyos os que son més felices, sino os que tienen conyuge, amigos, religion e un treballo estimulant e con sentito.
Encara que á os progres les fa goyo de pensar n'os creyents como en gent totona e compleixuta, trista e de mal genial, a realidat ye que somos muito més felices que no els. Estoi que ta plegar en ixa conclusion no caleva fer guaires estúdios, igual como tampoco no caleva fer-los ta concluyir que en un hespital se curan més, e antes, aquels pacients que reçan que no aquels que no lo fan; asinas lo prevan muitas investigacions feitas en diferents hespitals de diferents païses.
Ya sabez, aquels que respectamos a tradicion somos més felices e tenemos millor salut. Que s'amuelen.

viernes, 23 de octubre de 2009

Empencipiando

Siguindo lo magistério d'atras bitacoras tradicionalistas hispanas podez visitar-las dende a seccion de vinclos que tenez a la parti dreita d'a pagina naix agora ARAGON TRADICIONALISTA ta contribuyir, dende a luenga aragonesa, a fer més gran a preséncia d'a nuestra causa en Internet.
Asperamos aduyar a fer coneixer a realidat aragonesa, alacet inescucable d'as Espanyas, sin cayer en o localismo; a nuestra intencion ye que esta bitacora sirva como ferramienta ta caducar no solo que sobre l'actualidat sino tamien sobre diferents temas d'interés atemporal siempre dende una envista tradicionalista.
Perdonaz os muitos fallos que, de seguro, i havrá en esta a vuestra bitacora, e que no son que fruito d'a inesperiéncia digital de qui escrive estas línias.
Un abraço en Cristo.