viernes, 6 de noviembre de 2009

Virgen de Puyeta

A Virgen de Puyeta ye a Patrona d’Ansó. Se festella tamien n’o lugar de Fago e n’o lugar de Maxons. Ye una virgen d’a Victória como tantas atras Virgens de l’Alto Aragon que conmemoran victórias d’os cristianos contra os invasors musulmans (VALENZUELA Virgilio, “Presencia de María en Aragón y en su historia”. Argensola. Revista de Ciencias Sociales del Instituto de Estudios Altoaragoneses, nº 20. 1954). 
O nombre de l’advocacion, Puyeta, ha de veyer con o latin podium, e ye present en atros muitos lugars, no solo de l’Alto Aragon, Virgen d’o Pueyo en Acumuer, Ciresa, Ullue u Biniés, sino tamien n’as Cinco Villas, Virgen de Puyal en Luésia, u mesmo n’o Baxo Aragon, Virgen de los Pueyos en Alcanyiz.
A tradicion creye, e historiadors como Faci lo refirman, que o edifício d’a ermita se devantó por a victória que, contra os moros «... los Católicos Jacetanos y otros Montañeses Nobles consiguieron cerca de su Ciudad», (FACI Fray Roque Alberto, Aragón, Reyno de Christo y dote de María Santísima, Zaragoza, 1739 y 1750, reed.D.G.A. 1979) asinas lo prevaria a coincidéncia de fechas —primers de mayo— entre a romeria anyal de Jaca e a de bellos lugars que puyavan t’a Virgen de Puyeta. Atra preva se hi vei n’o retablo d’a ermita de Puyeta do bi’stá «... una Cruz blanca... con dos como bandas travesadas, y... quatro cabezas blancas coronadas... que son las mismas Armas y Blasones que escogió la Ciudad de Jaca, después de su dichosa Victoria»,( FACI Fray Roque Alberto, Aragón, Reyno de Christo y dote de María Santísima, Zaragoza, 1739 y 1750, reed.D.G.A. 1979). O testimónio de Faci ye hue de gran aduya, pues a ermita fue cremada setanta anyos dimpués, en a guerra d’o francés.
A primers de septiembre se fa una romería t’a ermita d’a Virgen de Puyeta. Ye una viella tradicion muito enradigada, do os goços que se cantan a esta Virgen, en castellano, no pas en ansotano, datan d’o sieglo XVIII. Agun existe a cofradia d’a Virgen de Puyeta.
Os vecinos de Fago de conjunta con os d’Ansó hi puyavan o dia d’a Natividat a celebrar-bi, en girmandat e cofradía, esta fiesta. Anque sin olbidar as chiquetas rivalidaz que bi’stá entre lugars vecinos, como sinyala a copla:
“Virgen Santa de Puyeta
Vos qu’estaz en lomero
casaz pronto a os de Fago
pero a os d’Ansó primero”.
Os de Fago hi van agora o dia 23 d’abril.
Tamien os vecinos de Maxons, como s’ha dito, comparten l’advocacion con os de Fago e Ansó. D’antis más yivan t’o santuário o primer sabado de mayo.
O día 20 de genero, fiesta de San Sebastian, Patron d’Ansó, s’esleyiva a Moça de Cofradia e vestiva o traje de cofradia ta presidir as ceremónias e actos populars, sobre tot a Romeria d’a Virgen de Puyeta, que se fa o 8 de septiembre, u o domingo que vienga dimpués d’ixe dia.
O traje de cofradía ye atro exemplo d’a riqueça d’o vestuário tradicional ansotano, leva saigüelo negro, camisa de gorguera, as mangas blancas de piqué adreçadas con cintas de colors de seda natural, asinas como a cuerda que las pia e as flocadas que penjan d’as bocamangas e a escarapela, parexida a la d’a nóvia Tamien s’adreça con a plata, completa e bien lucida, e o escapulário d’a Virgen n’o lau dreito. O peinau como siempre, con a raya en meyo con churros e a trençadera roya; ixo sí, feito o más perfecto posible.
A organizacion d’as romerias e o mantenimiento d’o santuário lo feva a girmandat u Cofradía, que esleyiva toz os anyos un mayordomo que guardava o Libro de la Cofradía ta l’anotacion d’as cuentas, a inscripcion de nuevos miembros e, n’o suyo causo, a organizacion d’os entierros
En plegar l’Asuncion, os cofrades s’ajuntavan en casa d’o mayordomo repartindose pan, vino, queso e cordero, decidindo as cantidaz neseçárias que levar-ne t’a ermita n’o suyo dia e esleyindo a os que ocuparian os cargos de mayordoma e as atras moças de cofradia, os moços sirvientes e moço asador. Plegau o dia d’a romeria, en a Casa d’a Cofradía, junto a la ermita, se hi paravan cinco grans bancos ta vente cofrades cada uno, e atro ta os mosens oficiantes e autoridaz civils. En junto, una colla de cien cofrades más l’autoridat e servius por a colla de sirvientes: os dos mayordomos e diez moços e moças de Cofradía más l’asador
N’a romeria, se i bailava l’Alacai, que ha estau sustituyiu, dende a fin d’o sieglo XIX, por a Jota d’Ansó.
Seguntes Álvaro de la Torre, “En torno al Alacay”. Temas de Antropología Aragonesa nº4. 1993, a dança presentava una complexa trama coreografica con bellos puntos imprecisos que ye neseçário aclarar agun. Por o que en sabemos, o maitino d’o dia d’a romeria o mayordomo e os sirvientes salivan d’o lugar d’Ansó, vestius con o rico Traje de Cofradía e portiando as picas, o estandarte de Sant Sebastian e a Cruz Parroquial, adreçadas con as cintas, e un Ramo piau en o suyo cabo. En plegar n’a Cruz de piedra que bi'stá junto a o puen d’o Veral asperavan a la mayordoma e moças de Cofradia, que vestivan tamien o traje própio d’a ocasion. A indicacion d’os mayordomos, as cinco parellas formavan devant d’o estandarte e as picas a o son d’o Chiflo e o Tamborin. Bi’stá bailes parixius en todas as regions d’os Pirineos.
Sobre a mosica, Paco Puchó fabla de que “tocaban con chirula y tambor, que yera o qu'allí bi’staba alora pa fé o baile” (NAGORE Francho Replega de textos en aragonés dialeutal de o sieglo XX: materials ta lo estudio de l'aragonés popular moderno. Zaragoza 1987 : Departamento de Cultura y Educación).