L’aragonés da as bocadas. Hue ye quasi imposible sentir-lo parlar en muitos d’os lugars an que fa trenta anyos, u menos, yera o meyo habitual d’exprision. Tasament pervive ya que en qualque val isolata e, per un regular, solo que entre a gent més viella; pa forro’i bota, per cada dia ye més castellanizato. Per ixo mesmo, hue ye més que neseçária una lei de luengas que refirme a revitalizacion d’o idioma, una lei de luengas que nos faiga soniar con un futuro n’o que encara podamos seguir charrando este viello romance nuestro.
De nuevas tornan as Cortes d’Aragon a tractar a qüestion d’as luengas d’Aragon. Diz que esta vegata ye a finitiva. Bien, pero: se puede fer una lei de luengas sin o refirme d’os suyos parladors? Ye més, se puede fer una lei de luengas con a oposicion de buena cosa d’os suyos parladors? Perque, quál ye a opinion d’os parladors en este afer?
Seguntes totas as enqüestas e toz estúdios feitos sobre o tema, ni os parladors d’aragonés se reconeixen n’o estándar que proposan as asociacions que dicen representar a luenga, ni os parladors de catalan d’Aragon se reconeixen n’o catalan normativo que se quiere oficializar agora. Imposar modelos lingüisticos sentitos como allenos no ferá que accelerar a muerte d’as nuestras luengas minoritárias.
Respective á l’aragonés, ye menister una miqueta d’humildat e de sentito comun. Ye de dar que este modelo d’aragonés que escrivo ye valero ta charradors d’aragonés centro-oriental, pero ye raro arrienda ta toz os atros. Hemos á partir dende a realidat actual, no pas dende a situacion lingüistica de fa 200 anyos. E a realidat lingüistica actual ye a d’una luenga prou dialectalizata t’a que cal establir diferents sub-estándars seguntes as zonas. Ixo no significa pas renunciar á la unidat d’o idioma. Ye justo o contrário. Ye fer cepren ta conservar o muito que tenemos en comun en toz os dialectos. Ye fer cepren ta escoscar os castellanismos e os catalanismos inneseçários; repito, os inneseçários, no se puede aforçar. E, prou que sí, ye fer cepren ta mantener as peculiaridaz de cada variedat local.
E per ixo, ye menister que o Consello Asesor dixe de prener resolucions unilaterals. Ye menister que o Estudio Filológico Aragonés dixe d’autoproclamar-se Academia de l’Aragonés e que dixe de presentar-se como l’autoridat lingüística que no ye. Ye menister que a Sociedat Lingüística Aragonesa albandone ixa actitut balloquera suya e dixe de creyer-se que toz os atros no saben ni meya. Ye menister trobar gent de cada val que s’embrequen en a fayena de crear modelos locals, gent que treballen dimpués de conjunta ta fer estándars comarcals. Con l’asesoramiento d’espertos, per qué no, pero coneixendo a realidat, lingüistica e social, de cada zona. De vez, se iria fendo o neseçário treballo de concenciacion, perque, encara que nos pene, l’aragonés contina estando considerato per muitos como un dialecto basto e inútil. Pero tot e siempre partindo de cada val, de cada situacion concreta.
Cal empencipiar, per eixemplo, per estatuecer una grafia comuna. Pero una grafia que faiga honra á la luenga, no que le faiga a tana. Yo me pregunto si querran os pairs matricular á la suya mainada en una asignatura de luenga aragonesa que les ensinye á escrivir con una ortografia que no fa que estorbo á la ortografia espanyola. Me pregunto tamien si querrá ixa mainada matricular-se en una asignatura de luenga aragonesa que les ensinye una ortografia tan embolicata como lo ye esta que soi emplegando agora. Á sovent me pregunto si no seria millor trobar un punto meyo entre a utopia fonetica e a utopia etimologista; si no seria millor trobar una grafia que no faiga mal á os uellos sin dixar d’estar simpla e de buen escrivir. (Ya sabez os que me conoxez que no remato de creyer-me esta grafia SLA, pero ixo ye atra história; e un contrasentito, ya lo sé).
Respective á o catalan, ye menister crear una autoridat lingüistica regional. No se puede dixar a luenga en mans d’o Institut d’Estudis Catalans como esfiende a propuesta actual de lei. E no solo perque no puede permitir-se que a nuestra mainada estúdie con libros de texto que charren de Països Catalans, que nunca no existion, e neguen l’aragonesidat d’os aragoneses que parlan catalan, sino, tamien, perque dixar que o Institut d’Estudis Catalans se faiga cargo d’a luenga ye certificar a fin d’as peculiaridaz d’o catalan d’Aragon. Ya l’hemos visto en Balears: se normaliza o nombre d’as carreras de Palma e o que yera, per eixemplo, S’Aiguo ye agora L’Aigua. Adiós, altalle, á os imperfectos en -va u á os subjuntivos en –o, entre atras muitas riqueças d’os nuestros parlars. E prou que esfender a variedat dialectal d’o catalan d’Aragon no significa renunciar á una comunidat formata per millons de charradors, una comunidat con a vitalidat cultural que tiene, e ha tenito en atras envueltas, a comunidat lingüística catalana. Esfender a variedat dialectal significa esfender o própio devant d'as aplanaderas estendéncias uniformaderas que tienen as autoridaz catalanas que nunca no quieren diferenciar entre politica e cultura. Perque relacionar as luengas d’Aragon con os nacionalismos aragonés u catalan ye o pior servício que le podemos fer á o património cultural d’Aragon.
Prou que a fayena no ye fácil, pero ye polita, muito polita.
