Mostrando entradas con la etiqueta aragonés. Mostrar todas las entradas
Mostrando entradas con la etiqueta aragonés. Mostrar todas las entradas

miércoles, 28 de octubre de 2015

Biescas u o fracaso de l'aragonés

Soi estato una semana en Biescas. Ya bi yera estato dinantes, pero nunca no b’heva feito nueit. Agora, per qüestions de treballo, siete dias hi soi estato e he puesto confirmar una sospeita que siempre heva tenito: en Biescas no se hi charra pas aragonés. Ni zarrapita, ni brenca ni média. Encara que, en ixos mapas que fan servir as asociacions de defensa (¿) de l’aragonés, se nos asegura que en Biescas, como en tot l’Alto Galligo e tot l’Alto Aragon e parte de Tierra Plana, se parla aragonés, a trista verdat ye que no, que en Biescas no se hi charra aragonés. Ni un sacre.
E no ye solo que ixos mapas que fan servir as asociacions de defensa (¿) de l’aragonés seigan una gran mentira, ye que as as asociacions de defensa (¿) de l’aragonés son, ellas mesmas, una gran mentira. E per ixo ni en Biescas, ni en quasi garra lugar —en quasi garra casa de garra lugar— de l’Alto Galligo ni en quasi garra casa de garra lugar de l’Alto Aragon ni en garra puesto de Tierra Plana, se parla aragonés.
En Biescas, e en 1973, feva cursos d’aragonés Francho Nagore (precisament, con os apuntes d’ixos cursos se fayó, a ciclostil, a primer edicion d’a que dimpués seria a suya gramatica de l’aragonés). En ixos anyos setanta d’o pasato sieglo, ya b’heva en Biescas una asociacion, o Rolde de Biescas CHEN, que quereba recuperar l’aragonés en o lugar. Conque se hi fayó cursos alavez. E agora se’n hi fa encara, de cursos: en o mesmo centro de secundária s’ensinya aragonés dende 1997. S’han feito, ademés, charradas, mesas redondas, representacions teatrals… mesmo s’ha editato bel libro de bel autor local (encara que l’aragonés en que ye escrito no ye tanto local como normalizato).
E totas ixas més de quaranta anyadas de defensa (¿) de l’aragonés, ta qué? Ta que ni en Biescas, ni en quasi garra lugar —en quasi garra casa de garra lugar— de l’Alto Galligo ni en quasi garra casa de garra lugar de l’Alto Aragon ni en garra puesto de Tierra Plana, se sienta ya charrar aragonés.
Qualcosa mala havran feito, e siguen fendo, as asociacions de defensa (¿) d’a lengua si dimpués de tantas d'anyadas a gent de l'Alto Aragon sigue desertando d'o suyo idioma. Será per lo nazi-onalismo (anti)aragonés d'estas asociacions, u per a suya incompeténcia lingüistica, u per es suyos personalismos e megalomanias, u per a suya prisa per pillar bel cargo, pero l'aragonés ye per cada anyo més muerto. 
Fez-tos cargo qué no pasará agora que Chunta ha conquistato a Dirección General de Política Lingüística d’o guvierno d’Aragon: un modelo d'aragonés aluenyato d'es pocos charradors patrimonials que en quedan, chupito de barucas (anti)aragonesistas e dirigito per uns gestors que solo quieren que acoflar-sen en bella silleta .
Temez-tos o pior.

miércoles, 25 de febrero de 2015

A escuelas e as luengas vernaclas

Leigan o siguient manifiesto, a veyer qué les pareix:
A escuela ye un puesto an que comunicar-se, no pas un puesto an que encadar-se.
Avogamos per un modelo d’escuela publica que eduque sin dogmas, en valors humanistas e universals, no pas en falsos mitos localistas inútils de tot en una sociedat moderna e ubierta ent’o mundo.
Queremos una escuela an que a mainada no seiga aladiata seguntes a luenga d’os suyos pairs. No podemos permitir que s’obligue a os alunnos que no quieren fer clase de luenga vernacla a adaptar-sen a l’horário e exigéncias d’os que deseyan siguir imposando ixa ensinyança en as horas lectivas. Con a fin de respectar os dreitos de toz, ye menister que a luenga regional salga de l’horário obligatório. A preséncia d’as luengas regionals en as nuestras escuelas elimina horas d’atras asignaturas realment neseçárias ta una educación d’o sieglo XXI.
No b’ha garra mandato constitucional seguntes o qual a escuela deva garanciar l’adoctrinamiento lingüistico. A escuela ha a garanciar l’aprendizage d’o idioma comun que ye, ademés, una ferramienta excepcional, per a suya importáncia internacional e per a suya riqueça científica e cultural a o largo d’os sieglos, ta facilitar una educación de calidat en este mundo global e multicultural an que os particularismos no tienen sentito dellá d’a família e os ambitos més personals. A insisténcia en defender qualquier identidat minoritária va en cuentra d’o pensamiento critico e de l’autonomia personal.
L’aprendizage e difusion d’a luenga vernacla ha a fer-se en a própia casa u en institucions privatas, nunca no en centros publicos sustenitos con os diners de toz. No sentimos garra ódio per as luengas vernaclas que se charran en o nuestro país, pero entendemos que a suya preséncia ha d’amugar-se a la vida privata de cada un, nunca no a la manifestacions publicas, especialment as manifestacions institucionals. Os centros d’ensinyança deven estar una finestra ent’o mundo, nunca no una cleta que zarre as posibilidaz d’os nuestros ninos e os jovens nuestros.
Ya l’han leyito? Muito bien. No ye un manifiesto real, pero podría estar-lo; he sayau d’igualar o estilo e os argumentos d’os defensors d’a escuela publica. Cámbien agora “luenga vernacla” per “religion catolica” e “luenga comun” per “ensinyança laica”. Qué les pareix agora o texto?
Si vusté ye un laicista convencito, será d’alcuerdo en que l’aragonés no ha a ensinyar-se en a escuela e, conseqüentement, pidirá que tampoco no se bi estúdie o catalan u o vasco u o gallego. No pene, igual como a Humphrey Bogart en Casablanca, siempre le quedará París —siempre le quedará a laica Fráncia—.
Si vusté ye un uniformador antiespanyol, será d’alcuerdo en que a religion no ha a ensinyar-se en a escuela. De nuevas, no pene, igual como a Humphrey Bogart en Casablanca, siempre le quedará París —siempre le quedará a jacovina Fráncia—. Ye o que pasa con os fanatismos: no solo son irracionals, tamien son tristement parellanos.
Si vusté no ye un laicista ni un antiespanyol, demandará que, a la fin, se reconeixca o dreito a estudiar aragonés en a escuela. Per as mesmas raçons per as que a religión ha a estar prou present en os centros escolars. Perque, igual como sin o sentimiento religioso no s’entiende l’hombre, tampoco no se l’entiende sin a suya identidat lingüistica. Perque, igual como Espanya no s’entiende sin a suya Fe catolica, tampoco no se la entiende sin totas e cada una d’as suyas muitas luengas própias.

jueves, 19 de febrero de 2015

Dia d'a Luenga Materna

Diz que Aragon ye un territorio an que o surrealismo ye costumbrismo. Ya he dito dinantes, que as barucas d’un sinyorico burgués e compleixudo, Luis Buñuel, malament pueden fer honra ta describir a eséncia e l’espritu d’esta noble tierra nuestra. O que sí que tiengo claro ye que l’actual Aragon, igual como a resta d’as Espanyas hue, ye un esperpento. Sí, un esperpento de Valle-Inclán. En parolas de don Ramón María:
O sentito tragico d’a vida espanyola solo puede dar-se con una estetica sistematicament deformata. As imágens més politas en un mirallo concavo son absurdas.
O dia 21 de febrero ye o dia d’a luenga materna. Si nos ne olbidamos de que a a celebracion ye un invento d’a UNESCO —con tot o que a UNESCO significa en os plans d’o Nuevo Orden Mundial— podrinos pensar que ye un buen motivo ta celebrar a tradicion e a cultura própia; pero, en este Aragon que ya no ye que un esperpento, a commemoracion no ye que una encháquia ta que bels castellano-parlants esbaruqueyen sobre a falsa identidat que els deseyarian ta o suyo falso Aragon.
Perque en Aragon, o 21 de febrero, bellas decenas de castellano-parlants que desconeixen de tot a realidat sociolingüistica d’Aragon —defuera de qualques excepcions— esgramuquiaran sobre a defensa d’una luenga materna que no ye a suya, mientres s’emplenan a boca con os dreitos lingüisticos, a identidat nacional, o colonialismo e atras fateças parellanas.
E mientres l’aragonés se muere. Perque asinas l’hemos quiesto. E perque talment seiga millor que no dixar-lo en as barrenatas mans d’aquels que ódian a suya luenga materna e a suya pátria, aquels que ódian Espanya e tot o espanyol perque a els mesmos s'ódian toz os dias; no solo que o 21 de febrero.

jueves, 18 de septiembre de 2014

Son barrenatos estes d'a "fabla" (e 2)

Ni sisquiera fan risa. Fan pena. Fan vergüenya. Muita pena e muita vergüenya. E, més que més, fan o ceribato. Es unos per defender es suyos intrereses:


Es atros per defender es suyos:


A cosa ye ignorar a realidat sociolingüistica de l'Alto Aragon. A cosa ye siguir ensoniando a utopia d'una Montanya aragoneso-parlant que fa decadas u sieglos que no existe pas. Dende Zaragoça e Uesqueta bels pocos barrenatos s'encenegan en barallar-sen dende os articlos d'opinion de l'Heraldo u dende os retes socials entre a indiferiéncia absoluta d'a sociedat altoaragonesa. Ixa sociedat que no se le da una figa no ya o futuro, sino mesmo o present d'a luenga.
L'aragonés ye muerto. E ye muerto perque asinas l'han quiesto es suyos charradors. No l'ha asesinato a dinastia Trastamara u Franco lo faixista. Lo hemos muerto nusatros. Sin una glarimeta sisquiera.

sábado, 6 de septiembre de 2014

Son barrenatos estes d'a "fabla"

Esta gent d'a "fabla" continan con as suyas barallas, pecinas, envídias e carranyas per mirar de fer-sen con bel cargo, mientres que l'aragonés (o real) da as bocadas.

Nobody's right if everybody's wrong, diciva una cancion de Buffalo Springfield.

Pos ixo.

martes, 4 de febrero de 2014

Bels testimónios sobre a Bolsa de Bielsa

Dende bels anyos have, con a mentira ixa d’a memória histórica, bi ha gent que quieren fer d’o episódio d’a Bolsa de Bielsa una feita heroica quan, disgraciadament, no estió que atro eixemplo d’a crueldat desinforme de muitos d’os esfensors d’a R.I.P.ublica.
Estes dias, per eixemplo, ye salita de nuevas a convocatória ta un premio de relatos —en espanyol u en aragonés­— sobre ixes foscos dias que no sé quí fa, pero se coneix que se piensa que ixe succeso ye qualcosa que cal remerar. dende a suya anvista idealizata. Idealizata en o millor d’os casos, que prou que muitos d’estes remeradors no son que manipoliadors sin atro ideal que sayar de fer d’a mentira bandera e de l’ódio un modus vivendi.
Leyez si no as parolas con as que ubren o clamamiento: “La Asociación Sobrarbense “La Bolsa” convoca el V CONCURSO DE RELATOS DE “LA BOLSA”, con motivo de las octavas Jornadas de LA BOLSA DE BIELSA a celebrar los días 13, 14 y 15 de junio de 2014 en homenaje a LA 43 División Republicana y a la población civil Altoaragonesa que sufrió en Sobrarbe el acoso franquista del ejercito sublevado”. Increyible pero cierto. triste pero real. Asinas hi son.
Per ixo ye menister ricordar-les á ixes apologistas d’o genocidio qué estió realment a Bolsa de Bielsa e qué significó a preséncia d’os hombres de l’Esquinazau en estas vals nuestras. E como á es republicanoz d’agora se les emplena a boca con a memória, ¿qué millor traça de fer-lo que con a memória encara viva d’as nuestras gents?
Per ixo recupero aquí bels testimonios —e ademés en aragonés— que pueden fer buena honra ta no olvidar a história.
En primeras, un trocet d’una entrevista que apareixeva en o numbro 13 d’a revista El Alcaugüé que fan en a val de Gistau:
—En el mes d’abril del 38 —continúa Joaquín— von jopá ta Francia. I heba mucha nieu. Es soldaus republicanos, con hombres que heban allegau dende Chistén, van fe rota ta que podesen pasá es refugiaus; una zanja fondisma per tot el Puerto de Plan. En el Plano es Carlistas feban un registro con toz es que pasaban; i heba milicianas ta registrá a las mullés, y as hombres, es soldaus. Miraban tot: dinés, joyas y tot lo que valeba algo. A la may de José Blas le van trobá un cinturón con una pocheta en la que i levaba escondidas medallas de la Virgen; al viyé aquello un des jefes ve decí: "¡Venga, a ésta fusilazla!" Menos mal que un atro le va salí en favó, y va fe: "¡No! Sacazle tot, y deixazla que marche." Menos mal; alavez la vida d‘una persona no valeba cosa.
En Bielsa, en Puerto Viejo, tamién i heba control. A una mullé le van trobá no se qué, y l'en quereban gazupiá; pero la mullé que se va refé y les diz: "Conque que a yo firme registrame, y a ixe que va deván, perque sía bispo, deixalo pasá." Conque justo le va vení; el van gritá, y alí mismo el van fusilá, no s'el van pensá mica. “
Testimónio prou parellano á un atro que salió n’a mesma sección d’a revista, en este caso en o numbro 18:
“Al mío pay el van matá en aquela primavera; s’el van levá de Lisier, y en el del Tardán el van matá. En van matá más, la misma noche. El mío pay no teneba miedo a cosa, yera tieso; almejó per ixo el van matá. Sólo tenebe cinco años, yere chiquet. El van fe matá es d’aquí, es rojos; dimpués van jopá ta Francia, levándose mucho ganau de La Fueva, y tot el de par d'aquí, el que no se van comé, s’el van levá.M'en acuerdo de un macho royo, granizo; el van requisá; en i heba un más chovenet, pero aquel va quedá.Per Lisier yera tot plen de güesos; yo yere chiquet, pero siempre m’en acuerdo de viyere muchos güesos, ¡muchos, muchos!, ¡i heba güesos per toz es laus!, m’en acuerdo de ixo, y de que se van levá el pai.”
Muerte e fambre, ixe estió l’heréncio de l’Esquinazau. Prou lo ricordavan tamien en o libro Más d’antes en Sarabillo. Vida y Parlaje (2010):
“Dimpués no teneben birolla ta comer, suerte de lo que i eba enronau por allí en foraus ta que no’l trobasen, se nos llebón las güellas, las bacas, tot el bistiar, m’acuerdo que nombraban un ombre que tenió mucha culpa, le deziban el Esquinazau, que mandó sacar-nos el bistiar”
Esto sí que ye memória, perque esto sí que ye história. Esto sí que ye memória e no pas ixas falórdias que beluns quieren fer pasar no ya per relatos de ficcion sino mesmo per feitos reals.

martes, 14 de enero de 2014

Donacion d'un manuscrito d'o sieglo XIII con parte d'o testo d'os Fueros d'Aragon

A Biblioteca Nacional de España ha recibito como donacion un manuscrito de metat d’o sieglo XIII, escrito en romance aragonés, que contiene una parte d’o testo d’os Fueros d’Aragon aprevatos en 1247 e que representa a cópia més antiga dica agora coneixita d’a devantdita obra.
Este manuscrito, de gran interés t’a Biblioteca Nacional de España, enamplará o suyo património decumental, dau que conta entre os suyos fundos con una representacion important de fueros generals e conserva, en o Servicio de Manuscritos e Incunables, o Mss/458 d’o sieglo XIV, amplament estudiato per Gunnar Tilander, e que se podeva considerar, dica altalle, o testimónio més antigo conservato en esta biblioteca d’os Fueros d’Aragon, pos a resta d’as manifestacions en son d’o sieglo XV.
O manuscrito ye estato entregato per Miguel Carabias Orgaz, licenciato en Filologia Hispanica per a Universidad de Salamanca e profesor de Lengua Española y Literatura. “Un documento como éste, debe estar en una institución pública a disposición de todo aquel que lo quisiera investigar”, asegura.
Podemos trobar un estúdio més amplo sobre o manuscrito e o proceso de transmision d’os Fueros d’Aragon en: Miguel CARABIAS ORGAZ, “Los Fueros de Aragón. Una versión romance de mediados del siglo XIII”, Revista de Filología Española, XCIII, 2º, julio-diciembre, 2013, pp. 313-326.

Si querez leyer a nota de prensa original, punchaz AQUÍ.
Si querez més informacion sobre o manuscrito, punchaz AQUÍ.

lunes, 30 de diciembre de 2013

L'hebreu e a revitalizacion de l'aragonés

‘Hebrew’ is the most quoted example of a successful language revival. On the other hand, if we are to be brutally truthful with ourselves, the modern-day vernacular spoken in downtown Tel Aviv is a very different language both typologically and geneticallyto that of the Hebrew Bible (Old Testament) or of the Mishnah, the first major redaction of Jewish oral traditions.
[Ghil'ad Zuckermann & Michael Walsh (2011): Stop, Revive, Survive: Lessons from the Hebrew Revival Applicable to the Reclamation, Maintenance and Empowerment of Aboriginal Languages and Cultures, Australian Journal of Linguistics, 31:1, 111-127]
Per més de 1750 anyatas, l’hebreu estió una luenga muerta. U, millor dito, una luenga adormita. Se feva servir como luenga d’a litúrgia e ta l’estúdio d’a literatura. Mesmo s’emplegava como lingua franca entre hebreus d’a diaspora que no compartivan luenga materna, pero nunca como idioma patrimonial. No seria dic’a fin d’o sieglo XIX que l’hebreu tornaria á charrar-se como luenga d’una comunidat. En 1881, Ben-Yehuda emigró ta Palestina. D’alcuerdo con as suyas ideyas sionistas e como refús á la diáspora, Ben-Yehuda emprencipió á treballar en una nueva luenga que podés substituyir á o yiddish —a primer opcion trigata per es sionistas como luenga nacional— e as altras parlas regionals como médio de comunicacion habitual entre os jodigos. Ben-Yehuda veyeva l’idioma hebreu e a ideologia sionista como simbioticos. No lo moveva garra delera linguistica sino politica. En o suyo fanatismo, plegó mesmo á carranyar á la suya segunda muller Paula Beila, germana chiqueta de Devora, a suya primer muller muerta de tisis en 1891— per cantar-le una nana en ruso á o suyo fillo  Ben-Zion Ben-Yehuda. Ixe fillo criato enterament en hebreu, sin mica contauto con garra altra luenga —ni sisquiera lo dixó jugar con altros ninos—, seria o primer charrador nativo d’hebreu dimpués de decigüeito sieglos.
Ixe eixemplo: un renaiximiento no pas lingüistico sino politico —como ferramienta d’o futuro estato sionista— menato per un barrenato —que condenó á o suyo fillo á una nineça sin més amigos que o suyo can Maher— ye o modelo que muitos esfienden ta revitalizar as luengas minoritárias. No ye d’almirar que os nacionalistas de zurdas deseyen siguir o bayo d’os sionistas —nacionalistas radicals de zurda radical tamien els— e fer d’o catalan, o basco u l’aragonés luengas nacionals de dolentas sociedaz que faigan de l’ódio, o racismo e l’acotole d’os diferents a suya raçon d’esistir, o problema ye que muitos altros —de seguro que con a millor d’as intincions— se hi faigan de buen implaz á ixa fayena.
Perque l’hebreu autual, como deciva a cita que ubre esta entrata, ye una luenga muito diferent de l’hebreu clásico. L’hebreu autual, en buena mida, no ye que una relexificacion d’o yiddish. O yiddish ye l’alacet —o substrato— e l’hebreu ye o superstrato que proporciona o vocabulário. Pero ni l’espritu d’a nueva luenga —que ye europeu de raso— ni a fonetica u a entonacion u a sintaxis —defuera d’a conjugacion verbal— se pareixen mica á la luenga original.
Qualcosa parellana quieren fer muitos con l’aragonés. Nacionalistas radicals de parla castellana, solo quieren fer un nuevo idioma con vocabulário aragonés —pero con fieriços neologismos, calcos d’o espanyol e tota mena de desenfortunatas invencions— sobre l’alacet castellano d’o suyo idioma materno. Asinas, podemos leyer testos anque o complemento en/ne ­—uno d’es rasgos sintauticos més definitórios de l’aragonés e que ye present en totas as variedaz d’a luenga­— se fa servir sistematicament mal per a simpla raçon de que como no esiste en espanyol l’autor no sabe cómo ha á emplegar-lo en aragonés. Testos an que bels localismos se generalizan ta fer —inneseçariament— un aragonés més diferent de l’espanyol —tan diferent lo fan, que ni sisquiera aragonés hi ye— e se hi crea nuevas parolas á pur d’adautacions ilogicas de tot que no enciertan mica con o espritu d’a luenga. Perque no ye a luenga o que esfienden, sino o suyo nacionalismo. Per ixo, e como ferramienta t’a construccion d’ixa nacion suya que nunca no esistió, construyen una luenga que nunca no esistió. Un aragonés inventato ta un Aragon inventato. Un aragonés nacionalista ta un Aragon sionista.

sábado, 20 de abril de 2013

O zaguer bucardo

O zaguer bucardo —millor dito, a zaguer bucarda, perque una fembra o zaguer eixemplar d’a espécie hi yera­—­ ya se troba ­—dixecato, prou que sí— en o Centro de Visitantes d’o Parque Nacional de Ordesa y Monte Perdido an que se hi ha creato una cambra adedicata á la suya memórIa inaugurata fa bels dias per lo consellero d’Agricultura, Ganadería y Medio Ambiente, Modesto Lobón.

Seguntes o consellero, o egecutivo aragonés mirará de nuevas de revilcar esta espécie autoctona —a capra pyrenaica pyrenaica— que s’amortó en o 2000 quan Celia, una fembra de trece anyos, estió aplanata per un árbol.
Diez meses dinantes d’a suya muerte, un equipo de tecnicos d’o guvierno d’Aragon e d’o Parque Nacional la hevan capturata ta obtener-ne celulas que podesen conservar-sen gelatas. Asinas, tres anyatas dimpués d’a suya muerte, o Centro de Investigación y Tecnología Agroalimentaria de Aragón clonó, á partir d’ixas celulas, esta espécie ya declarata amortata. A bucarda clonata no vivió que uns menutos perque morió d’una insuficiéncia respiratória. Seguntes o consellero, a posibilidat de repetir esta aberracion acientifica ye posible ya que encara se conservan celulas gelatas d’as que le sacon á o zaguer eixemplar vivo.

Sin entrar agora en a penible actuacion d’os guviernos regionals que, per decadas, no supon —u no quison— prener as midas ta evitar que o bucardo s’amortás quan posible encara hi yera, uno no puede dixar de fer una comparacion entre a extincion d’o bucardo e a extincion de l’aragonés.
Sisquiera dintro de qualques anyos os mios nietos no visiten una cambra adedicata á o nuestro idioma —amortato altalle­— en bel centro d’interpretacion u en bel museu etnologico. Sisquiera dintro de qualques anyos os mios nietos no sientan charrutiar un idioma clonato, fruito d’a delera irresponsable d’uns politicos més parellanos á o doctor Frankestein que no á doctors en Filologia.

miércoles, 13 de marzo de 2013

Una dovinalla norn e un atra aragonesa

Hue m’agana d’escrivir sobre qualque qüestion lingüistica, que fa muito que no me hi foi e este ye un quaderno de bitacora naixito, entre atras cosas, ta tafalar bel poquet sobre as luengas e os parlages.

O norn ye una parla escandinava, acotolata dende o sieglo XIX —o suyo zaguer charrador coneixito estió Walter Sutherland, que morió enta part de l’anyo 1850—, que se charrava en Escócia en as islas d’o norte, Orkney e Shetland. Diz que tamien en Caithness —en o cavo norte d’a Escócia continental— se hi parló bel dialecto norn, pero no ne b’ha guaires racadas e, en tot caso, a luenga hi disapereixió ya en o sieglo XV.
O norn yera una variedat de l’antiguo noruego —prou parellana á o feroés que encara se charra n’as islas Feroe— e fue levato t’a Escócia per es colonizadors vikingos en o sieglo IX. Quan en 1468 (Orkney) e 1469 (Shetland) pason d’a corona noruega t’a escocesa, emprencipió á retacular devant d’o escocés —a luenga germanica, no pas o gaelico— dica dixar de charrar-se, mesmo en as isolatas islas de Foula e Unst, á la fin d’o sieglo XIX.
Justament n’a isla d’Unst o lingüista feroés Jakob Jakobsen replecó una dovinalla norn en a decada de 1890. A mesma dovinalla ye tamien coneixita en as islas Feroe e en Islándia.
A version norn que Jakob Jakobsen en transcrivió ye a siguient:
            Fira honga, fira gonga,
            Fira staad upo "skø"
            Twa veestra vaig a bee
            And een comes atta driljandi.
Que ye prou parellana á la versión feroesa:
            Fýra hanga, fýra ganga,
            Fýra standa uppí ský
            Tvey vísa veg á bø
            Og ein darlar aftast.
E mesmo á la islandesa
            Fjórir hanga, fjórir ganga,
            Fjórir veg vísa,
            Tveir fyrir hundum verja
            Einn eftir drallar,
            sá er oftast saurugur.
A traduccion d’a dovinalla ye: Quatre penjan, quatre marchan,/ Quatre se levantan ent’o cielo,/ Dos amonstran o camin ent’o campo/ E una viene rechumbelando deçaga.
A respuesta, prou que sí, ye a vaca. As quatre que penjan ye o braguero, as quatre que marchan son as patas, as quatre que se levantan ent’o cielo son as dos orellas e os dos cuernos, os uellos son os dos que amonstran o camin ent’o campo e a coda ye a que viene rechumbelando deçaga.
No me digaz que no tos ricuerda arrienda á la dovinalla sobrarbesa que dice:
            Quatre terrosas,
            quatre venosas,
            dos giracans
            e un giramoscas
e que tamien, prou que sí, fa mencion d’a vaca. As quatre terrosas son as patas, as quatre venosas as tetas, os dos giracans os cuernos e o giramoscas ye a coda.
No me digaz que no ye curioso que os vaquers d’as islas escandinavas e d’os Perineus aragoneses faigan servir metaforas tan pareixitas ta descrivir o suyo bestiar.
No me digaz que no ye una pena que b’haiga gent que s’encerrine en fer-nos creyer que as luengas fan buegas quan as luengas —totas as luengas, grans u chiquetas, vivas u muertas— sirven e han servito ta comunicar e unir os pueblos.
No me digaz que no ye una disgrácia —que no ye una vergüenya— que dixemos morir tot ixe heréncio sin tartir sisquiera.

PS. Si querez saber qualcosa més sobre a luenga norn, punchaz n’o vinclo.

martes, 6 de marzo de 2012

L'aragonés e o loro de Humboldt


Coneixita ye a história d’o loro que se convirtió en o zaguer charrador d’una luenga índia. O explorador Alexander Von Humboldt nos la conta en o segundo volumen d’a suya obra Equinoctial Regions of America. O viagero quereva trobar un pueblo indigena, os  atures, pero quan plegó en a zona que habitavan, l’informon de que ixos índios yeran estatos enrestitos per es caribes e ya no’n b’heva uno vivo. Qualque tiempo dimpués le dion treslat de que quedava un zaguer repui d’a luenga ature: un viello loro que heva perteneixito á uno d’os zaguers atures viviva encara e repetiva as parolas que heva aprendido d’o suyo amo, parolas que os índios que l’afillon no entendevan pas.
O bueno de Humboldt invertiria muito tiempo sayando de capir o parlage d’o loro e aconseguiría quaternar bellas 40 parolas dimpués d’un feixudo e aspro treballo. Ixas notas feitas per Humboldt son o zaguer heréncio e ricuerdo d’a cultura d’os atures. Manimenos, hue, os lingüistas afirman que lo més seguro ye que, con os anyos, o loro deformás as parolas e estas, en realidat, no refleixen veritablement a luenga ature.
Qualcosa parellana me pasa quan leigo cómo escriven —no solo que en puestos informals, como bellas bitacoras d’Internet, sino en bellas revistas e libros que se presientan como referents lingüisticos— gent que se dicen filologos e/u escritors. Voluntariosos viagers —en o millor d’os casos— que prevasen de reproducir as desconeixitas parolas apercaçatas á un viello loro sin plumas. Apatuscos balloquers —en demasiatas ocasions— que nos quieren fer trascar a suya ideya d’a luenga, una ideya feita á pur d’informacions parcials, malament quitatas de fuents tan poco fiables como lo simpatico loro de Humboldt.

miércoles, 15 de febrero de 2012

L'aragonés, a UNESCO e o guvierno

Dende l’anyo 2000, toz os 21 de febrero se celebra o Dia d’a Luenga Materna ta esfender a diversidat cultural e o multilingüismo. Con ixe motivo, a UNESCO ha tornato á fer un infome sobre as luengas en periglo d’acotole e de nuevas bi ye l’aragonés. Seguntes a UNESCO, l’aragonés lo charramos bellas 10.000 personas en bellas vals de l’Alto Aragon, pero me creigo que hi somos mesmo menos —quasi a metat talment, e con una meya d’edat que ixorronta— e que o risque de desaparicion d’o idioma ye quasi una certeça.
Seguntes o mesmo informe, per cada quince dias disapareix una luenga; tota una tragédia. A UNESCO ha quaternato a muerte de 230 luengas dende 1950. Per ixa raçon, o devantdito organismo ha feito un atlas d’as luengas més menaçatas, que ye actualizato semanalment, e que ya inclui 2.474 idiomas, a region an que se charran —u charravan— e o grau de risque que presientan.
Es responsables d’a UNESCO consideran que os guviernos deverian refirmar a ensinyança en a escuela e a oferta educativa en as diferents luengas maternas. No pareix que o guvierno d’Aragon hi siga guaire interesato, sino tot o contrário. Seguntes totas as diciendas, a reforma d’a lei de luengas ye amanata á aprevar-se. Coneixendo á o PAR e á o PP, con a desincusa de privar tota imposicion e acubillar as variedaz —midas raçonables que toz esfendemos— esbafaran a lei de tota mena de normalizacion e posibilidat de revitalizacion lingüistica; qualcosa que en o caso de l’aragonés, e dau o suyo proceso de substitucion, significará a fin d’a luenga. Que ye o que quieren.

martes, 31 de enero de 2012

Romance de Matias Pradas


En una dentrata pasata, transcrivive una coneixita composicion de donya Ana Francisca de Bolea —una d'as poquetas obras en aragonés d'o sieglo XVII que nos ne son plegatas— mosicata per a Orquestina del Fabirol ta felicitar o Nadal á toz os lectors d'este quaderno de bitacora. Como a beluns les ha feito goyo de leyer cosetas en aragonés de fa bels sieglos —se coneix que no sabevan que se publicava altalle en esta luenga—, en esta ocasion,adedico a dentrata a un romance —tamien d'o sieglo XVII, tamien lingüisticament muito interesant— de don Matias Pradas que, ves-te-ne a mirar perqué, ye prou menos coneixito. U ixo me creigo. Cópio lo texto siguindo a version que proporciona o profesor Jesús Vázquez Obrador en o suyo articlo "Poesías en aragonés de la Palestra Numerosa Austriaca (Huesca, 1650): estudio lingüístico" Argensola: Revista de Ciencias Sociales del Instituto de Estudios Altoaragoneses, nº 92, 1981.
Ta qualsiquier dubda, leyez o devantdito e sobrebueno treballo de Vázquez Obrador que estúdia, ademés, un soneto anonimo, firmato con a embotada "Fileno, Montañés" e un atro romance de donya Isabel de Rodas Araiz; toz os tres publicatos en o libro Palestra numerosa austriaca, en la victoriosa ciudad de Huesca. (Uesca 1650) replegando as obras que se presenton en o certamen poetico, feito en a Seo d'ixa ciudat ta celebrar o matrimónio de Felipe IV con Mariana d'Áustria.

Del Licenciado Matías Pradas,
Vicario perpetuo de Cariñena, natural de Zaragoça
Romance

Encara que no he fablado
mai con ella, ni con él,
nueso Rei, y mi Señora
nuesa Reina (frescamén).
5          Y encara que en eija corte
güello ni orella no entré,
para ver ni oír usanças
de fablar a sus Mercés.
Ya que a boca plena, y plena
10        mi igreja de buena chen,
prego a Dios y canturriado
que El vos quiera mantener.
No por bella golosina
del chubon, quen dan a quien
15        vos endone norabuenas,
lo millor que pueda ser.
Mas por puro y puro goyo,
quen bulle en mi peito fiel,
que de vuesas Señorías
20        sen de goyen santamén.
Me arrisco a fablar eijas
ilustríssimas que seds,
sin yo tener pon ni mica
de bufón ni de micer.
25        Que como seds los más grandes
Señores que el mundo tien
millor que homes y mulleres,
Vucelencias mende oireds.
Endemás que no soi home,
30        yo tampoco, si mocets
y mocetas no men mienten,
porque Moseñe men ven.
Digo, pues, las mis altezas
en nombre de Dios y de
35        su Madre, Señores nuesos,
y encara vuesos, pardiez,
Que men de he folgado muito,
luego que a saber plegué,
que como homes y mulleres
40        vos seds marido y muller.
         Yo quixera ser Arcánchel,
como el nuncio Garabiel,
a vuesas Maestades ido,
con un fillo cada mes.
45        Y para que eija buena casta,
de los dos de tanto prez
año por año a dozenas,
sen viera reflorecer
Dios vos la repare buena,
50        como yo len prego, amen,
para que al mezquino mundo
de bendición fruito deds.
Y el goyo vos dé cumprido
dende luego con fazer
                                   55        que tengads en nueue meses
un garridiello moced.
Y que como flor herguida
de zafrán en el crexer,
lo veigads en una noite
                                   60        tocho de buena vellez.
                                               Para gurdarlo os nembíe
su conseruador Rafel.
que a fe de quien soi vos churo
lo lleue adelán mui bien.
                                   65        Endemás, si Rafelico
                                               clamar el chicot quereds,
                                               ahusadas, que el Anchel santo
                                               vos lo faga luego auer.
                                               En edad vos colle a entrambos
                                   70        de endonarnos más de cien,
                                               fillos cabeças de Reinas,
fillas costiellas de Rei.
Recolled los parabienes
que os endonan todos, pues,
75        de aueros matrimoniado
tan linda y tan justamén.
Y de estos que yo os endono,
catad que no os olvideds,
que encara que son tan planos
80        no son de itarles el pied.
Su poquiello de cabeça
sen lleuan, y en buena he
que a lo muito de eijas vuessas
basta y rebasta un poquet.
85        aquel que os las dio sabihondas,
pues sabe y puede, vos dé
buena fortuna, que vale
muito más que el no saber.
Y a mí para enfortunarme
90        en más campanudamén,
darosne otras norasbuenas,
de Cura men quiera fer.
Sin cuidar allenas vidas
reposado Sagristén,
95        que repique campaniellas
quatro a quatro u tres a tres.
Por brauas fortunas vuessas
y fillos vuessos que
la gloria de todo endonen
100      al que gloria en Cielo ye.

lunes, 13 de junio de 2011

Diploma d’Especializacion en Filologia Aragonesa

O Campus de Uesca impartirá o nuevo Diploma d’Especializacion en Filologia Aragonesa antes con antes. O nuevo estúdio de postgrau, que ferá garras decamin, ye conseqüéncia
d’as nesecidaz formativas que naixen d’a Lei de Luenguas d’Aragon. En este sentito, o títol de postgrau d’a Universidat de Zaragoça mira de formar mayestros e profesors t’a ensinyança de l’aragonés, e ufrir a qualificacion “que facilite l’acceso ta puestos de treballo en l’alministracion, médios de comunicacion, institucions u progectos culturals”, seguntes aclarion os profesors José Domingo Dueñas e Francho Nagore, decano d’o centro uescano e director d’o nuevo estúdio respeutivament. O títol busca tamien proporcionar una ensinynça especializata á toz es que deseyen afundar en o coneiximiento de l’aragonés.
Talment seiga este zaguer aspeuto o més important si nos femos cargo d’a breu existéncia que se le devina á la Lei de Luengas.
Caldrá asperar e veyer como fa garras o progecto, pero ye de celebrar que a Universidat de Zaragoça emprencipíe á albandonar a balloquera ignoráncia e a enatiça incompeténcia con que, durant decadas, tracton, u millor dito dispricion, a riqueça lingüística d’a nuestra region.
Con tot, una colla de gent que se fan clamar Asociación Lengua Común han feito publica a suya precupacion perque a Universidat “se plegue á politicas d’imposicion lingüistica”.
Se’n olbidan estes sinyors de que ta que b’haiga una luenga comuna ha d’haver-bi-ne belatras més, e que ixas atras luengas tamien tienen os suyos dreitos, digo yo; 

ademés, que ta esfender o castellano, ciertament luenga comuna de toz nusatros, no b’ha que enrestir cuentra as atras luengas espanyolas. Charran tamien d’a salmódia ixa d’a perda d’as variedaz locals. E digo salmódia, perque els nunca no han amonstrato garra interés ni respeuto per lo património lingüistico aragonés, que parixen desconeixer de raso quan s’atriven á afirmar que a denominacion luenga aragonesa no ye mica correuta perque as diferiéncias dialeutals no fan posible a suya normalizacion.

Pero bueno, vaigamos t’a ensúndia e aladiemos as fateças, que a notícia nos en plena de goyo. Ye d’asperar que, á la fin, contemos con una buena ferramienta t’a recuperacion e dignificacion d’a nuestra luenga que forme profesionals con a qualificacion neseçária ta fer, en traças e como cal, o muito treballo que b’ha pendient.
Ye urgent.

lunes, 30 de mayo de 2011

O nuevo guvierno, a lei de luengas e l'académia

Pareix que una d'as conseqüéncias d'o previsible guvierno PP-PAR será a derogacion d'a lei de luengas e tot o que ella trayeva, académias incluyitas. Ye o que pasa quan s'apreva una lei sin consenso, no ya n'as Cortes, que ixo ye menos important, sino n'a sociedat, que ixo ye o grau.
Me deciva ahiere un amigo, partidário d'a CHA o pobrichon, que talment as nuevas Cortes respecten e mantiengan a lei, que dinantes os mesmos partitos no fiçon retacular a ensinyança d'o catalan en as comarcas orientals. No lo veigo probable. Ye verdat que o PP(SOE) ye especialista en trascar, remugar e fer que a gent accepte as iniciativas que o (PP)SOE apreva, pero no pareix este o caso.
O PAR no puede permitir-se una nueva escision e as demandas d'inconstucionalidat que os suyos concellos han empetato dixa muito claro quál ye o sentir d'a suya militáncia. Per lo que fa á o PP, á ixos no se les da mica a opinion d'os suyos militants, cierto, e podrian tradicionar-los una atra vegata como ya han feito en muitas ocasions; pero agora bi ye UPyD, que ha millorato prou os suyos reultatos, e UPyD ha feito bandera d'a derogacion d'a lei de luengas. O PP sabe que UPyD puede siguir sacando-le votos e a perda de votos sí que se le da arrienda á o PP. Ya lo hemos visto en Catalunya, si PXC puya, o PP fa agora d'o control d'a inmigracion l'axe d'a suya campanya, sin meter-sen royos per as suyas anteriors politicas de papels ta toz, mesmo ta's criminals.
L'actual lei de luengas yera mala, muito mala, cierto, pero lo nuevo guvierno no'n ferá una millor: o nuevo guvierno no ferá garra politica lingüistica; e a gent ni tartiran. Ixo ye o grau.

lunes, 9 de mayo de 2011

Académia

Tristeça. As informacions que, dende feva semanas, garinvoliavan per lo rete yeran ciertas. O Consello Superior d’as Luengas d’Aragon ha feito publica a suya lista con os primers nueu academicos de l’aragonés. Se hi troba á faltar bels nombres, bels nombres que uno creyeve imprescindibles. Ademés, e ixo ye o pior, se’n hi troba á sobrar belatros; belatros nombres sin guaire livel, sin mica prestígio. Academicos, estes zaguers, que nunca no feran una conferéncia en garra universidat; como muito, qualque charradeta en a semana cultural de bel colégio.
Igual se tiene. A Lei de luengas s’aprevó ta fer d’o catalan una luenga própia d’Aragon. L’Académia d’a Luenga Aragonesa solo naix que como coartada ta crear una Académia Aragonesa d’o Catalan que faiga posible a desaparicion de buenacosa d’o nuestro património cultural. L’aragonés —a més menaçata d’as luengas menaçatas, a més chiqueta d’as luengas chiquetas— no ye estato que o cavallo de Troya ta que o nacionalismo catalan pille vencida en casa nuestra. Feito ya o suyo papel, os nuestros caporals pueden dixar-lo disaparixer albandonando-lo en mans apatuscas, en esparlaticatas bocas. No ye una qüestion lingüística, ye una qüestion politica. Tristeça. Muita tristeça.

jueves, 28 de abril de 2011

Una Académia agora?

O Boletin d'Aragon d'o pasato dia 18 publicava o decreto an que s'aprevavan os estatutos de l'Académia d'a Luenga Aragonesa.
De nuevas e á diferiéncia d'o refús que l'aprevacion d'os estatutos d'a clamata Académia Aragonesa d'o Catalan ha prevocato en buena cosa d'os lugars de l'Aragon oriental, an que de nuevas 11 lugars (e pareix que en b'havrá més), ya núncian recursos d'inconstitucionalidat cuentra una catalanizacion d'a suya luenga a notícia no ha tenito mica repercusion en as zonas an que, per cada dia pior, pervive encara a luenga nuestra.
Si nos femos cargo d'o radito consenso con que s'aprevó a Lei de Luengas e a proximidat d'as esleccions d'o 22 de mayo, no pareix o momento més encertato ta que l'Académia d'una luenga morediça faiga garras.
A trista realidat ye que qualsiquier proceso de normalizacion lingüistica ha á contar con un refirme politico, e economico, que l'aragonés no tiene pas.
Perque a trista realidat ye que l'aragonés ni sisquiera no conta con o refirme social neseçário ta que una luenga minorizata tienga bel futuro.
E a culpa ye tota nuestra.

martes, 14 de diciembre de 2010

Consello superior d'as Luengas d'Aragon

O pasato 10 d'aviento se constituyó, á la fin, o Consello Superior d'as Luengas d'Aragon. Tiene un amplo, e difícil, treballo per fer. O suyo primer president ye o socialista José Bada, que yera o miembro de més edat. Bien se vale que solo lo será que provisionalment. Bada estió consellero de cultura entre 1983 e 1987 e empentó a clamata Declaracion de Mequinença (1984) que significó l'emprencípio d'a ensinyança e dignificacion d'o catalan d'Aragon. Durant o suyo mandadato, manimenos, a situacion de l'aragonés no amilloró mica e continó dispreciato e marguinato de tot.
Os miembros d'o Consello superior d'as Luengas d'Aragon son:
Per as Cortes d’Aragon:
- Don Enrique Badía Gracia.
- Don José Ignacio López Susín.
- Doña Marta Marín Bráviz.
- Don Alberto Moragrega Julián.
- Don Chusé Raúl Usón Serrano.
Per lo Guvierno d’Aragon:
- Don Manuel Castán Espot.
- Don José Bada Panillo.
- Doña María del Carmen Alcover Pinós.
- Don Fernando Sánchez Pitarch.
- Don José Ignacio Micolau Adell.
Per a Universidat de Zaragoça:
- Don Javier Giralt Latorre.
- Don Francisco Nagore Lain.
- Doña María Antonia Martín Zorraquino.
- Doña Luisa María Frutos Mejías.
- Don Francisco Beltrán Lloris.
B'havrá á veyer cómo s'apanyan entre els e si saben aladiar os suyos problemas personals ta fer cumplir a mision que a Lei de Luengas les atorga: fer politica lingüistica e no pas politica pecinera.

lunes, 22 de noviembre de 2010

D'Académias e ortografias

Per si encara caleva, o guvierno d’Aragon ha dixato claro de tot que a propuesta ortografica d’o Estudio de Filología Aragonesa no ye que ixo, una propuesta e que ye, ademés,a propuesta d’una asociacion, no pas a norma d’una institucion.
O pasato jueves, o EFA feva a presentacion d’a suya grafia en o IES Zurita de Zaragoça. Pos bien, en ixe mesmo auto, o viceconsellero de cultura d’a DGA, Juan José Vázquez, s’esprisó muito clarament: a ortografia que se hi presentava no yera pas a ortografia de l’aragonés, perque a ortografia havrá á elaborar-la l’Académia que naixca d’o Cosello Superior de Luengas que se constituyirá o prosimo 13 d’aviento.

Ya se sabeva prou que á o guvierno d’Aragon no le feva mica goi que o EFA se presentás como académia, quan no’n tiene mica legitimidat e que, per ixa mesma raçon, ya les heva demandato dinantes que dixasen de fer servir una denominacion que no les correspondeva; pero que ixa carranyata la faiga esclatera en un auto organizato per a própia asociacion, que no institucion, ye doplement significativo.
E o viceconsellero en charró claro: quan emplegó a parola “académia” se refirió siempre á la institucion que deve crear o Consello Superior de Luenguas, e no a l’asociacion que hi presentava una atra propuesta, que ni sisquiera ye millor que as propuestas ya esistents.
"Esa Academia (a que debe crear o Consello) será reconocida como autoridad para proponer una 'Ortografía', que es el primer elemento para desarrollar la Ley de Lenguas" -dició literalment Vázquez-. Esta que se presenta hoy no es 'la' Ortografía", anyedió.
De vez, ixe mesmo dia 18, uno d’os 17 miembros de l’autodenominata “Academia de l'Aragonés”, Manuel Marqués, presentó a suya dimision per desalcuerdo con ixas normas graficas presentatas.

martes, 15 de junio de 2010

Enqüesta sobre a oficialidat

Seguntes una enqüesta publicata per lo diário El Mundo o pasato 4 de junyo, un 65,6% d’os aragoneses ye a favor d’a oficialidat de l’aragonés. A cifra ye prou significativa perque amonstra, paradogicament, una trista realidat: a nuestra luenga tiene muito més refirme entre aquels que no la parlan que entre os que sí.
E digo que esta realidat ye trista perque que tota ixa gent seigan á favor d’a oficialidat de l’aragonés no quiere dicir pas que tiengan bella intencion d’aprender-lo; e perque, u ye mesmo pior, os pocos charradors d’aragonés que encara en quedamos no femos garras ta mantener-lo vivo.
Si as cosas no cámbian á saber-lo, l’aragonés no pervivirá como luenga materna d’una comunidat, ni sisquiera d’una comunidat chicotona como ye o caso agora, sino que será, en o millor d’os escenários, a segunda luenga de bellas personas que lo feran servir, con millor u pior competéncia, en bellas situacions prou concretas. Ye dicir, l’aragonés dixará d’estar un idioma ta tornar-se un feito purament folclorico, como lo trage ansotano u as navatas d’a mia terreta, que tasament esbellugan que una vegata en l’anyo como espectaclo etnografico; muito interesant e digno, pero solo que espectaclo.
Per lo contrário, o 67,7% d’os enqüestatos refusa que se considere o catalan como luengua oficial d’Aragon, qualcosa que no fa a lei de luengas, que no declara oficials ni á l’aragonés ni á o catalan d’Aragon.
Pro á fes que ixa yera a verdadera intencion d’a enqüesta d’El Mundo, oposar-se á l’oficialidat d’o catalan en Aragon. Disgraciadament e trista, ixa ye tamien a postura mayoritária d’os aragoneses en politica lingüistica: negar-se de tot á la preséncia de qualsiquier coseta que sone á catalan e una grandiça indiferiéncia, més u menos amable, ent’o resto d’o problema.